ศูนย์ศึกษารวบรวมพันธุ์พืชสมุนไพรและภูมิปัญญาไทย จังหวัดนครราชสีมา
เวลาที่สำรวจเยี่ยมเยือนหมอพื้นบ้าน แต่ละท่านจะพาฉันชมสวนสมุนไพรในพื้นที่ ฉันสังเกตว่ามีไม้ต้นหนึ่งที่พบเจอได้น้อย เห็นอยู่แค่หมอท่านหนึ่ีงปลูกไว้หน้าบ้าน นั่นคือต้นส้มเช้า ไม้ตัวนี้ถูกลืมเลือนเพราะไม่ได้เจอะเจออีกเป็นปีๆ จนฉันไปเจออีกครั้งเห้นต้นล้มถูกทิ้งดายอยู่หน้าบ้านพี่ท่านหนึ่งที่ราชบุรี เลยตัด ๆ มาชำ แล้วโพสต์ขายดู เพราะความเป็นไม้โบราณ หายาก มีการพูดถึงสรรพคุณเพียงเล็กน้อย ว่าใช้ใบที่มีรสเปรี้ยวมาปรุงอาหารหรือกินเป็นผักพื้นบ้าน ที่มาของชื่อส้มเช้านับว่าแปลกเอาการ คำว่าส้มนอกจากจะหมายถึงผลไม้ชนิดหนึ่งแล้วยังหมายถึงสิ่งที่มีรสเปรี้ยว เช่น สารส้ม คําใช้ประกอบหน้าชื่อพรรณไม้และของกินที่มีรสเปรี้ยว เช่น ส้มเช้า ส้มตำ ส้มฟัก ถ้าอย่างนั้น ส้มตำเองก็น่าจะต้องมีรสเปรี้ยวนำถึงจะสมชื่อ เท่าที่สังเกต มีการใช้คำว่าส้มแทนความหมายถึงเปรี้ยวในทุก ๆ ภาค ถ้าเป็นอาหารก็หมายถึงอาหารที่มีรสเปรี้ยว เช่น ส้มฟัก ปลาส้ม จิ้นส้ม แกงส้ม ฯลฯ ส่วนส้มถ้าปรากฏในชื่อพืชก็แปลว่าพืชนั้นมีรสเปรี้ยว เช่น มะเขือส้ม ส้มแขก ส้มป่อย ส้มเช้า ส้มกบ ฯลฯ ที่นี้ส้มเช้าที่ได้ชื่อนี้ เพราะมันมีรสเปรี้ยวแค่ช่วงเช้าเท่านั้น พอตอนบ่ายมันจะฝาด ๆ จึงเป็นที่มาของชื่อ ต้นส้มเช้า
มีการบันทึกถึงสรรพคุณของส้มเช้าเอาไว้ไม่มากนัก แน่นอนว่าพืชที่มีรสเปรี้ยวย่อมมีฤทธิ์เป็นยาระบาย ขับเสมหะ ฟอกเลือด แต่เคยมีพี่คนหนึ่งจากภาคเหนือเล่าให้ฟังว่า มีคนรู้จักเป็นมะเร็ง จำไม่ถนัดว่าเป็นมะเร็งส่วนไหน ประมาณว่ากระเพาะปัสสาวะหรือไต ประมาณนี้ มีเวลาจะโทรไปถามอีกที แล้วคนป่วยเคี้ยวใบส้มเช้าก่อนอาหารเช้าวันละ 3 ใบ กินต่อเนื่องเป็นเดือน อาการเป็นมะเร็งดีขึ้นมาก นัยว่าหายเสียด้วยซ้ำ จึงบันทึกข้อมูลไว้ให้ได้มีการศึกษาค้นคว้าเพิ่มเติมเผื่อจะเป็นประโยชน์ต่อไป
ส้มเช้า
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Euphorbia neriifolia L. (E. ligularia Roxb.)
ชื่อสามัญ : -
วงศ์ : Euphorbiaceae
ชื่ออื่น : -
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ของส้มเช้า
ส้มเช้าไม้พุ่มหรือไม้ยืนต้นขนาดเล็ก สูง 3-5 เมตร กิ่งก้านเป็นเหลี่ยม มีหนามแข็งตามมุม เรียงเป็นแถวตามยาว มีน้ำยางขาว “ส้มเช้า” จะมีด้วยกัน 2 ชนิด คือ
1. ชนิดที่มีขนาดของต้นเตี้ย เป็นไม้พุ่ม สูงไม่เกิน 1.5 เมตร ต้นหรือปลายลำต้นมักจะมีรูปร่างแปลกๆหงิกคล้ายดอกหงอนไก่ โดยชนิดนี้จะมีใบน้อย นิยมปลูกลงกระถางตั้งประดับสวยงามน่าชมยิ่ง
2. อีกชนิดหนึ่ง เป็นไม้ยืนต้น สูงได้ถึง 5 เมตร ซึ่งชนิดนี้พบน้อยมากมีขึ้นตามธรรมชาติในป่าราบและป่าเชิงเขาทุกภาคของประเทศไทย นอกจากจะมีขนาดต้นสูงแล้ว ใบของ “ส้มเช้า” ชนิดหลังจะมีมากกว่าชนิดแรกอย่างชัดเจน
ลักษณะใบ เป็นใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปวงรีหรือรูปวงรีแกมขอบขนาน กว้าง 4-6 ซม. ยาว 10-15 ซม.
ดอกส้มเช้า ดอกช่อ รูปถ้วย ออกตามกิ่งก้าน ใบประดับสีเหลือง ดูคล้ายกลีบดอก ดอกย่อยแยกเพศ อยู่ในช่อเดียวกัน ไม่มีกลีบดอก ผลแห้ง
ส้มเช้า มีความแปลก ซึ่งทำให้เป็นที่มาของชื่อ”ส้มเช้า” เนื่องจาก คำว่า “ส้ม” แปลว่า “เปรี้ยว” ดังนั้น ส้มเช้า จึงแปลว่า เปรี้ยวเช้า หรือเปรี้ยวตอนเช้านั่นเอง เพราะใบของ ส้มเช้าจะมีรสเปรี้ยวจัดในตอนเช้าและมีกลิ่นหอมเฉพาะตัวชวนรับประทาน พอสายหน่อยความเปรี้ยวนั้นจะลดลง แล้วพอตกตอนกลางวัน ความเปรี้ยวจะหายไป นี่เลยเป็นที่มาของชื่อ ส้มเช้า นั่นเองส่วนที่ใช้ : ใบ และ ยาง
สรรพคุณของส้มเช้า
ชาวบ้านในยุคโบราณจะเก็บใบอ่อนล้างน้ำให้สะอาดกินเป็นผักสดกับน้ำพริกชนิดต่างๆ หรือ ใช้แทนใบเมี่ยง ห่อเนื้อปลาทูนึ่ง ใส่พริกขี้หนูสด กระเทียมกลีบสด แง่งตะไคร้สด มะนาวสดหั่นเป็นชิ้นเล็กๆ เคี้ยวกินเป็นคำรสชาติอร่อยมาก
ใบส้มเช้า – โขลกตำพอก ปิดฝี แก้ปวด ถอนพิษดี
ยาง
- เป็นยาระบายอ่อนๆ ขับพยาธิ แก้จุก แก้บวม
- ทำให้อาเจียน เบื่อปลาเป็นพิษ
- แก้ท้องมาน พุงโร ม้ามย้อย
- แก้ไข้จับสั่นเรื้อรัง ขับน้ำย่อยอาหาร
อ้างอิงจาก : โครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชดำริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี
ข้อน่าสังเกต คือยางของส้มเช้า ซึ่งก็คือเวลาเราเด็ดใบสดๆของส้มเช้ามากินเท่ากับจะได้กินยางส้มเช้าไปด้วย ยางส้มเช้าตำราท่านว่า แก้ท้องมาน พุงโร ม้ามย้อย ตรงนี้น่าสนใจ อาการท้องมานเกิดได้จากโรค ๒ ชนิด คือ ตับแข็งและมะเร็งตับ อาการพุงโร เกิดจากพยาธิในลำไส้ ส่วนอาการม้ามย้อย เท่าที่ทราบ น่าจะเป็นโรคธาลัสซีเมีย ซึ่งจะมีอาการม้ามโตจนคลำเจอ เป็นไปได้ไหมว่าการกินใบส้มเช้าสด ๆ จะช่วยรักษาโรคเหล่านี้ คงต้องศึกษาข้อมูลกันต่อไป แต่ยังไงก็ถือว่าต้นส้มเช้าเป็นไม้ดี ไม้โบราณ ไม้หายาก ที่น่าปลูก น่าอนุรักษ์ไว้อีกต้นหนึ่ง
ส้มเช้าต้นนี้ เห็นอยู่ที่ราชบุรี ขนาดต้นใหญ่มาก ใบดกสวยมาก จริงๆ ไม้ชนิดนี้เป็นพวกเดียวกับกระบองเพชรสลัดได ที่เป็นพืชทะเลทรายทนแล้ง แต่ราชบุรีเต็มไปด้วยร่องสวนผลไม้ ก็เห็นต้นส้มเช้าขึ้นสวยงามดีใบดกมากกว่าปกติ แสดงว่าเขาก็ชอบน้ำเหมือนกัน
ปุณณภา งานสำเร็จ
